MARAMAG, Bukidnon (MindaNews / 02 Abril) — Sa pag-usbaw sa adlaw, kapin 90 ka estudyanteng Lumad ang gapaninguha nga makakat-on og bag-ong kahibalo gikan sa ilang tunghaan, ang Mindanao Tribal School, Incorporated (MTSI), sa Panadtalan, Maramag, Bukidnon.
Usa niini ang katorse anyos nga magtutungha nga si Hasmine Rose Omos, usa ka Manobo gikan sa Kiminait, Pangantucan, Bukidnon. Naggikan man siya sa layo nga dapit apan gipili niyang motungha sa MTSI, tungod kay wala siya gi tarong og tratar sa iyang kanhing tunghaan.
Makita sa panit ni Hasmine ang timaan sa iyahang pagbulad sa init sa adlaw. Gipangko niya iyahang buhok ug migawas ang matoud niyang kaanyag. Unang mitungha sa Sinangguyan National High School kon SNHS si Hasmine pagsugod sa klase sa tuig 2016.
Apan mibalhin siya sa MTSI bulan sa Agosto tungod sa mga diskriminasyon. Matod niya gisaway siya ug gikatawan sa iyang “pagka Manobo”, “pagkapangag” ug “pagkabugason”. Tungod kay wala siyay kaila nga ka tribu sa maong eskwelahan, wala niya napagawas ang iyang gibati. Sa pagkakaron, mga higala na ni Jasmine ang mga estudyante sa MTSI ug nalingaw siya sa ilang praktis sa sayaw.
Ang Grade 7 nga magtutungha isa sa mga mananayaw sa Maramag didto sa Kaamulan 2017 tigi sa street dancing. Mga piling estudyante sa MTSI ug Bukidnon National School of Home Industries kon BNSHI ang gipasayaw sa lungsod.
Gisaulog sa Kaamulan ang mga kinaiya ug tradisyon sa pito ka tribo nga lumolupyo sa lalawigan: ang Bukidnon, Higaonon, Talaandig, Manobo, Matigsalug, Tigwahanon ug Umayamnon.
Migahin og badyet nga dili moubos lima ka milyon (P5 million) ang Provincial Government sa Bukidnon (PGB) alang sa Kaamulan, nga gibahin-bahin sa lain-laing mga kalihokan sugod Pebrero uno hangtod Marso baynte-sinko, matud pa ni Hansel Echavez, Supervising Administrative Officer sa Public Affairs Information and Assistance (PAIA).
Posibli pod nadugangan ang maong pondo sa kita sa mga booth ug ubang donasyon.
Diskriminasyon
Sumala pa ni Mervill Antillas, school Administrator-Disciplinarian sa MTSI, usa ang diskriminasyon sa mga rason nganong dili na ganahan og tungha ang kabataang lumad sa mga eskwelahan.
Kini usab ang nakapaaghat kang Datu Salimbangon Magdalino Pandian Sr. o Datu Mayda nga itukod ang MTSI sa tuig 2006.Indigenous peoples mandatory representative sa hawanan sa Sangguniang Panlalawigan si Datu Mayda, nga mipanaw na niadtong tuig 2015.
Nabulahan ang mga kabataang Lumad sama ni Hasmine sa pagtukod sa MTSI.
Apan sa pagbalhin niya sa eskwelahan, nasinati niya ang daghang kakulangon nga nakaperhuwesyo sa ilahang pagtungha bisan paman nga didto niya nailhan ang iyang mga higala.
Mga kakulangon
Human sobra napulo ka tuig sa pagkatukod sa MTSI dili ikalimod nga daghan pa gihapon ang mga kakulangon ug mga hagit nga nasinati ang mga magtutungha ug mga magtutudlo.
Matud kang Hasmine numero uno nga problema ang kakulangon sa school supplies. Dako gihapon nga sagubangon ang kakulangon sa permanente nga mga magtutudlo. Sa MTSI, tulo ka klase ang dungan nga mogamit sa lawak nga walay dingding. Ang resulta, si Hasmine ug ang iyang mga kauban dili maka focus sa ilang leksyon tungod sa kasaba.
“Kung hangin kaayo ug moulan dili mi makaklase,” dugang pa sa trese anyos nga si Lady Gean Tutupan, classmate ni Hasmine.
Depensa pud ni Antillas, dili malikayan nga ma-late sa klase ang mga volunteer nga magtutudlo tungod kay wala pud silay kwarta para deritso makaduty.
Matud usab sa taga Valencia nga si Nezie Joy M. Pore, usa pod ka volunteer teacher, maglisud siya pagpadayon kay kapos pod sila sa kwarta. Apan tinguha gyud niya nga mopadayon. Adlaw-adlaw gakadumduman niya ang mga estudyante nga gabaklay og usa ka oras aron lang makatungha.
”Dili nako ma-take nga dili moanhi kay kabalo ko nga naa sila,” dugang pa niya.
Uyon si Pore nga saulogon ang Kaamulan aron ma-ilhan ang kultura sa tribu. Apan, pabor siya nga mas hatagan ug bili ang edukasyon sa mga lumad. Matud niya, ang Kaamulan “party-party” lang sa kultura.
Dugang pa niya, unsaon pa ang pagpromote kung wala na ang kultura sa tribu.
Sa MTSI, gitudlo ang mga subject sama sa kultura sa mga lumad, tribal language, customary law, ug indigenous MAPEH nga sakop sa Indigenous Peoples Curriculum.
Mao usab kini ang nakitan ni Raquel Sante, usa ka Higaonon nga naa sa Grade 9 sa tunghaan.
“Diri ko ni eskwela kay mabuhi ang among kultura,” matud pa niya.
Sa dormitoryo nga gidunar sa Global UGrad Scholars of the Philippines Alumni Association gapuyo si Raquel kay sa Bulonay, Impasugong pa man siya naggikan.
Wala siyay bayad sa dormitoryo apan iya-iya sila og dala’g kunsomo. Bisan sa dormitoryo, duna gihapoy kakulangon. Matud pa ni Tutupan, usa ka Manobo nga taga Bagongbayan, Kadingilan, walay tubig ug kuryente sa dormitoryo.
Limitado’ng suporta
Gihatagan ang MTSI sa lokal nga pagagamhanan sa Maramag og mga plywood, balas ug atop alang sa pagtukod sa ilahang mga classrooms apan kulang pa kini matud ni Antillas.
Kay pribado man nga tunghaan ang MTSI, limitado ang maabag sa munisipyo, matud pa ni Maramag Municipal Planning and Development Office Coordinator Gilbert Babasol.
No Lovely Guinayon
Ang MTSI, dugang pa niya, dili apil sa mga prayoridad nga tagaan og Special Education Fund sa Municipal School Board. Daghan usab ang mga publikong tunghaan sa lungsod nga nanginahanglan og dugang pasilidad, dugang paniya.
Mao usab kini ang ponto ni Antonio Velez, 56, usa ka Manobo, Legislative Administrator sa Indigenous People Mandatory Representative office ug kanhing magtutudlo sa MTSI.
Maglisod ang DepEd og tabang sa ilaha kay lagi pribado man kini. Gipili sa MTSI nga magpabiling pribado aron dili mawala ang pagka Lumad niini, matud pa sa ilang mga kaulohan.
Midumili sila nga malangkob sa estandard sa DepEd kay dili kuno kini sensitibo sa ilahang kultura taliwala sa Indigenous Peoples Education kon IPED.
Uban sa mga nakitang problema ni Redemptorist Brother Carlito Gaspar, usa ka aktibong manunulat kabahin sa Lumad sa MindaNews ug inilang anthropologist mao ang DepEd Curriculum, teacher’s training, ug mga material nga ginagamit sa eskwelahan.
Usa pa pod sa iyahang nakita nga problema mao ang mga magtutudlo nga ibutang sa DepEd sa MTSI. Pipila pa lang man ang ming-graduwar sa kursong education gikan sa lumad nga pwedeng mutudlo niini.
Matod pa niya, mawala ang ilahang pagka-Lumad nga eskwelahan kung ilahang mga magtutudlo dili pamilyar sa panginabuhi ug linggwahe sa mga lumad.
Lakang sa DepEd
Apan matud pa sa DepEd, naa ra sa hunahuna sa MTSI nga mawala ang ilang pagka Lumad kon malangkob sila sa IPED.
Ang DepEd Order No. 62 garekognisar sa katungod sa mga Indigenous People kon mga lumad sa “culturally rooted basic education” nga nagahatag ug giya sa DepEd kabahin sa ilahang pakig-hinglabot sa Indigenous Peoples Education kon IPEd.
Pero kini matod ni Antillas wala gayud nakatabang sa MTSI.
Dako ang pagtuo niya nga bisan paman sila pribado, angay gihapon silang matabangan sa gobyerno tungod kay nakasulat sa D.O No.62 ang pagtabang sa edukasyon sa mga lumad pribado man kini o pampubliko.
Mihangyo na ang MTSI sa gobyerno pinaagi sa DepEd nga paga-gahinan sila og ensaktong badyet, bisan sweldo para lamang sa mga LET passers nilang mga magtutudlo. Apan kutob lamang daw sila sa pasalig kay hangtod karon wala pa gihapon kini nahitabo.
Gisulayan sa Ipalambo og kuha ang tubag ni IPED head Edwin Gurrea apan wala niya gitubag ang hangyo sa makighinabi. Hangtod karon gapaabot pa ang MTSI sa ayuda nga gisaad sa probinsya ug sa DepEd, aron masolusyonan na ang problema sa kakulangon sa himan.
Matud pa ni Sunny Ray Amit, chief education supervisor sa School Governance and Operations Division sa DepEd-Bukidnon, dunay mga requirements aron maka benepisyo sa gisaad nga mga prebelihiyo sa D.O. 62 nga wala na pasa sa MTSI.
Dugang pa niya ang mga requirements sama sa IP curriculum sa MTSI, enrollment list, learner preference number, qualification sa mga magtutudlo, listahan sa mga gadumala, ug ang ilang pagtake sa National Achievement Test (NAT).
Aduna nay mga lakang ang gobyerno aron matabangan ang mga Lumad sa edukasyon ug pagpreserba sa ilahang kultura. Sama niani ang pagpasa sa Republic Act No. 8371 kon Indigenous Peoples Rights Act ug ang DepEd Order No. 62 s. 2011 kon National Indigenous Peoples Education Policy Framework.
Dugang pa ni Amit, ang katungod sa mga Lumad sa edukasyon aduna poy lakip nga responsibilidad.
“Kinahanglan nila mopasa sa kinahanglanong papeles aron sila matabangan,” dugang pa niya.
Edukasyon o festival?
Usa sa mga lakang sa lokal nga pagagamhanan ang tinuig nilang paggahin ug dakong badyet alang sa pagpreserba sa kultura sa lumad pinaagi sa Kaamulan.
Pero matod pa kang Bro. Gaspar, mas makatabang sa mga Lumad ang paggahin og saktong badyet alang sa ilahang edukasyon.
“Unsa may mas importante mag sayaw-sayaw ka sa dalan o naay edukasyon ang mga lumad nga mga bata so that later they’d be better citizens and we can make leaders out of them?” matod pa niya.
Siya mikatawa ug miingon, “it’s a case bitaw unsa may nauna, ang kariton o ang kabaw.”
Dugang pa niya, ang mga lumad nga tunghaan magtudlo sa mga lumad nga kabataan kabahin sa sugilanon sa ilahang kultura, tradisyon, pagtuo, kanta, sayaw, ug uban pang mga indigenous knowledge.
Kung kini buhi, angay ang probinsya mag Kaamulan festival kay aduna gayuy maikapakita ang mga Lumad mahitungod sa ilahang kultura nga ilahang nakaplagan sa ilahang pag-eskwela.
Nakapangutana si Antillas usahay ngano nga kung panahon sa Kaamulan, dali kaayo ang gobyerno makapagawas ug badyet, pero kung MTSI ang mangayo, maglisod sila.
Pero dili siya babag sa pagpagawas sa maong badyet tungod kay ang Kaamulan parte sa kalihokan sa probinsya ug kinahanglan man gyud magpagawas ug badyet ang gobyerno.
Apan kung papilion siya kung asa ang mas angayan gahinan og pundo, dapat sa eskwelahan kuno.
“Kay ang eskwelahan o tribal school dili man nga pipila lang ka mga tao ang maka-benefit kung dili ang tanan nga mga kabataan nga Lumad nga pobre nga gustong ma-edukar,” dugang pa niya.
Matud niya kung natabangan sila sa edukasyon, kana nga butang dili gyud makawat o mawala sa ilaha.
“Mauna ang usa ka bahandi nga ilang madala-dala, magamit nila alang sa ilahang pagpanginabuhi,” dugang pa niya. Girason usab ni Antillas nga ang Kaamulan kausa lang sa usa ka tuig. Pagkahuman ug gasto sa badyet niini, mapildi man o makadaog, mawala na.
Uyon niini si Alexier Pinaso, 25, isa ka Manobo ug magtutudlo sa MTSI sa subject nga Indigenous MAPEH. Matud niya dili patas nga milyones ang gasto alang sa Kaamulan pero sa ilaha nga ga-edukar sa mga IP gamay lang. Taphaw lang kuno ang tabang nga gakahatag sa gobyerno sa ilahang kultura matag Kaamulan tungod kay kini usa o duha ka bulan lamang. Mas gusto niyang igahin ang badyet sa edukasyon sa mga Lumad kay kini makatabang sa kinabuhi nila.
Ang eskwelahan dako ug tabang alang kang Joel Talle, 14, sakop sa tribung Talaandig ug taga Panadtalan. Siya usa ka gamayon nga estudyante, niwang ug hilomon.
Sa iyahang tunga sa tuig nga pagskwela sa iyang kanhing tunghaan nakulatahan siya sa mga pareha usab niyang estudyante tungod kay dili siya moapil sa grupo nga gitukod nila. Mao kini ang usa ka rason maong mibalhin siya sa MTSI, kung diin naa na siya sa Grade 7.
Dugang niya, sa MTSI gamay ra’g bayrunon, wala pud kaayo’g project ug doul ra sa ilang balay.
Scholarship ug uban pa
Gisugid ni Rubielie Cabiguin, executive assistant sa Provincial Governor’s Office nga sa 65 ka magtutungha nga apil sa Provincial Scholarship Assistance, 40 niini mga Lumad.
Unom ka milyones ang gigahin nga badyet niini matag-tuig, apan para lamang kini sa mga estudyante sa kolehiyo.
Dugang ni Echavez sa PAIA, ang gobyerno adunay mga livelihood program ug cash o goods assistance sa mga katawhan sa probinsya og ubay-ubay usab ang Lumad nga naka-benipisyo niini.
Nadunggan pod ang pondo nga gihatag sa pangagamhanang lokal sa Bukidnon alang sa mga Lumad sa ilang pagproceso sa ilang application aron matitulohan ang ilang ancestral domain.
Naguol si Bro. Gaspar sa kamatuorang dyutay ra nga badydet alang sa MTSI bisan paman sa dakong papel niani sa kinabuhi sa mga Lumad.
Mas gihatagan pa kuno og bili ang pagpasundayag sa Lumad nga kultura
kaysa sa aktwal nga panginahanglanon sa ilang komunidad hilabi na ang kaugmaon sa mga kabataan. Gamay lang daw ang badyet nga gi gahin alang sa edukasyon, health care ug imprasaktura ngadto sa mga kabukiran.
“It’s a very sad kind of situation because Kaamulan is a symbol that tries to show that there is development along our Lumad communities, it should not only be a celebration of the beauty and history of culture,” sulti niya.
Adunay mas dakong rason ang pagsaulog sa Kaamulan kung ang gobyerno mitubag sa mga panginahanglanon sa mga katawhan kompara sa pag-gamit lamang sa ilahang kultura aron lang e-presentar kini sa publiko, dugang pa niya.
Padayon, paglaum Sa pagkakaron, ang MTSI adunay nakitang mga pamaagi aron matubag ang mga kakulangon sa pondo. Usa niini ang pagtanom nila og balanghoy palibot sa ilahang eskwelahan.
Naglaom usab sila nga makaginansiya sila niini aron makasuporta sa ilahang mga panginahanglanon. Ang MTSI gapangayo usab og tabang gikan sa Central Mindanao University, Xavier University ug uban pang unibersidad.
Gihagit ni Bro. Gaspar ang MTSI nga mangita og mga grupo nga makaabag sa ilang panginahanglanon sa imprastaktura sama sa dugang classroom, stage, library ug laboratory samtang wala pay badyet nga gigahin sa ilaha ang gobyerno.
Galaom siya nga tumanon sa DepEd ang ilahang mga pasalig tungod kay gitahasan ang maong ahensiya nga masiguro ang saktong paggahin og badyet alang sa mga Lumad nga eskwelahan.
Wala giwala sa mga taga MTSI ang paglaum nga matagaan gihapon sila og saktong pagtagad sa DepEd sa umaabot.
Matud pa ni Antillas, wala silay laing mabuhat kon dili maghulat nalang.
Si Hasmine wala magmahay sa pagbalhin niya sa MTSI bisan paman sa mga kakulangon niini sa pasilidad. Giaghat niya ang mga kabatan-onang Lumad nga motungha gyud maskin kulang sa panapi.
Mipahiyom si Hasmine samtang nagsugod siya og lakaw pabalik sa iyahang klase adtong hapona. Hinayhinay siya nga mibalik duol sa iyang mga kauban sa klase’ng indigenous sports.
Taliwala sa ilang kalisdanan, wala siya nagbasol sa iyang tunghaan. “Bahala og kulang mi sa eskwelahan pero makabalo man gihapon mi kay dulot-dulot man gihapon ilahang pagtudlo sa amo dinhi,” matud pa niya. (Ni Lovely R. Guinayon ug Efraem O. Egoc/BS Development Communication students sa Bukidnon State University para sa DC 143 – Ipalambo Special Section for community newspapers)
(Ang IPALAMBO usa ka special section sa Ang Bandilyo ug Central Mindanao Newswatch, mga weekly newspaper base sa Malaybalay City, Bukidnon. Ang section bunga sa pakigalayon sa maong newspaper ug sa BS Development Communication program sa Bukidnon State University alang sa subject nga DevCom 143 o Production and Management of a Community Newspaper. Ang mga unod sa special section resulta sa workshop ug field work sa mga estudyante ubos sa giya sa ilang magtutudlo nga si Mr. Walter I. Balane sa College of Social Development and Technology.)